Değerli okurlarımız, bu günkü yazımızın konusunu Yeni TTK'da yer alan denetim türlerinden işlem denetimi ve özel denetim oluşturacaktır. Son yazımızda bağımsız denetçinin seçimi meselesini incelemiştik. Ancak denetim konusu gerçektende Yeni TTK'nın temel direklerinden biri olduğu için, bu konuda aydınlatılması gereken konular incelenmeye devam edilecektir.

Yeni TTK'da üç tür denetim öngörülmüştür. Bunlar, işlem denetimi, özel denetim ve finansal tabloların denetimidir. İşlem denetimi ile anonim şirketler bakımından önem taşıyan bazı işlemlerin denetlenmesi öngörülmektedir. Bu konuların her biri ayrı bir yazının konusunu oluşturabilecek düzeydedir, ancak amacımız ayrıntıya boğmadan bilgilendirmek olduğu için genel hatlarıyla ifade etmeye çalışacağız. İşlem denetimi konusuna giren bu işlemleri maddeleriyle birlikte şöyle özetleyebiliriz; birleşme (md. 148), bölünme (md. 170), tür değiştirme (md. 187), şirket kuruluşu (md. 351), sermaye artırımı (md. 458), sermaye azaltılması (md. 473/2) ve menkul kıymet ihracı (md. 505)'dır. Saymış olduğumuz maddelerde ayrı ayrı bu faaliyetlerin işlem denetimine tabi olacağı düzenlenmiştir. İşlem denetçisi raporu olmadan, ilgili işlem ticaret sicilinde tescil ve ilan edilemeyecek ve söz konusu hukuki işlem geçerlik kazanamayacaktır. İşlem denetimi bir uygunluk denetimi gibi algılanabilir. Uygunluk denetiminden kasıt ise, mali işlerin ve faaliyetlerin önceden belirlenmiş usullere, kurallara veya mevzuata uygun olup olmadığının belirlenmesi şeklinde ifade edilebilir. Ancak kanaatimizce, işlem denetimine tabi faaliyetlerin denetiminin bir uzmanlık gerektireceğine de şüphe yoktur. örneğin 148'inci maddenin 1'inci fıkrasında, birleşmeye katılan şirketlerin, birleşme sözleşmesini, birleşme raporunu ve birleşmeye esas oluşturan bilançoyu, bu konuda uzman olan bir işlem denetçisine denetlettirmeleri şarttır diye düzenleme yapılmıştır.

İşlem denetimini kimlerin yapabileceğini anlayabilmek için Yeni TTK'nın 400 ve 554'üncü maddelerini birlikte değerlendirmek gerekecektir. Zira 400'üncü maddede, denetçinin, ancak ortakları, yeminli mali müşavir (YMM) veya serbest muhasebeci mali müşavir (SMMM) unvanını taşıyan bir bağımsız denetleme kuruluşunun olabileceği düzenlenmiştir. Orta ve küçük ölçekli anonim şirketler, bir veya birden fazla yeminli mali müşaviri veya serbest muhasebeci mali müşaviri denetçi olarak seçebileceklerdir. Aynı maddenin son fıkrasında ise, bu madde hükümleri, 554'üncü maddede öngörülen işlem denetçilerine de uygulanır denilmektedir. İki madde birlikte değerlendirildiğinde yeminli mali müşavirler ile serbest muhasebeci mali müşavirler işlem denetçiliği yapabileceklerdir. Bunların dışında avukat, mühendis, mimar gibi unvanları taşıyanların işlem denetçisi olabilmesi hususu taslak aşamasında değerlendirilmiş olmasına rağmen kanuna yansımamıştır. İşlem denetçiliğinde de bağımsız denetimde olduğu gibi uzman kişilerin yani YMM ve SMMM'lerin denetçilik yapması amaçlanmıştır.

Yeni TTK ile öngörülen bir diğer denetim türü de özel denetimdir. özel denetimden kasıt, belirli olayların açıklığa kavuşturulmasının sağlanması olarak ifade edilebilir. Yeni TTK'nın 438-444 maddeleri pay sahibinin ve azınlığın özel denetçi tayinini Eski TTK'ya göre (md. 348) daha etkin bir şekilde düzenlemiştir. Yeni TTK md. 438'e göre, tek bir paya sahip olsa bile her pay sahibi, pay sahipliği haklarının kullanılabilmesi için gerekli olduğu takdirde ve bilgi alma veya inceleme hakkı daha önce kullanılmışsa, belirli olayların özel bir denetimle açıklığa kavuşturulmasını, gündemde yer almasa bile genel kuruldan isteyebilecektir. Genel kurul istemi onaylarsa, şirket veya her bir pay sahibi otuz gün içinde, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden bir özel denetçi atanmasını isteyebilecektir.

Genel kurul özel denetim istemini reddedecek olursa, sermayenin en az onda birini (%10), halka açık anonim şirketlerde ise yirmide birini (%5) oluşturan pay sahipleri veya paylarının itibari değeri toplamı en az bir milyon Türk Lirası olan pay sahipleri üç ay içinde şirket merkezinin bulunduğu yer asliye ticaret mahkemesinden özel denetçi atanmasını isteyebilir. Dilekçe sahiplerinin, kurucuların veya şirket organlarının, kanunu veya esas sözleşmeyi ihlal ederek, şirketi veya pay sahiplerini zarara uğrattıklarını, ikna edici bir şekilde ortaya koymaları halinde özel denetçi atanacaktır. Mahkeme istemi yerinde görürse, istem çerçevesinde inceleme konusunu belirleyerek bir veya birden fazla bağımsız uzmanı görevlendirebilecektir ve bu karar kesindir.

özel denetçi inceleme sonucunda, şirketin sırlarını da koruyarak, mahkemeye ayrıntılı bir rapor sunacaktır. Mahkeme, raporu şirkete tebliğ edecektir ve yönetim kurulu, raporu ve buna ilişkin değerlendirmeleri ilk genel kurula sunacaktır. Her pay sahibi, genel kurul toplantısını izleyen bir yıllık süre içerisinde şirketten raporun ve yönetim kurulunun görüşünün bir suretinin verilmesini isteyebilecektir.

Yeni TTK'nın 406'ncı maddesi ile de, şirketler topluluğu için özel denetçi tayini öngörülmüştür. Buna göre, herhangi bir pay sahibi iki durumdan birinin gerçekleşmesi halinde şirket merkezinin bulunduğu asliye ticaret mahkemesinden şirketle veya hakim şirkete bağlı şirketlerden biriyle ilişkisini incelemek üzere özel denetçi atanmasını isteyebilecektir. Bu iki durumdan biri, denetçinin şirketin hakim şirketle veya topluluk şirketleriyle ilişkileriyle ilgili olarak sınırlı olumlu görüş veya kaçınma yazısı yazmış olmasıdır. Diğeri ise, yönetim kurulunun, şirketin topluluk tarafından bazı hukuki işlemler veya uygulanan önlemler dolayısıyla kayba uğratıldığını ve bunlar dolayısıyla denkleştirme yapılmadığını açıklamış olmasıdır. Bu durumlarda herhangi bir pay sahibinin istemi üzerine, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesi tarafından şirketin, hakim şirketle veya hakim şirkete bağlı şirketlerden biriyle olan ilişkisini incelemek üzere özel bir denetçi atanabilecektir.

Bir diğer özel denetçi atanması istenebilecek durum da Yeni TTK'nın 207'nci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, denetçi, işlem denetçisi, özel denetçi, riskin erken saptanması ve yönetimi komitesi; bağlı şirketin, hâkim şirketle veya diğer bağlı bir şirketle ilişkilerinde hilenin veya dolanın varlığını belirtir şekilde görüş bildirmişse, bağlı şirketin her pay sahibi, bu konunun açıklığa kavuşturulması amacıyla, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden özel denetçi atanmasını isteyebilecektir.

özel denetimi kimler yapabilecektir? Bu konuda da yukarıda açıkladığımız hususlar geçerli olacaktır. Yeni TTK'nın 400 ve 554'üncü madde hükümleri birlikte değerlendirildiğinde, özel denetimi de, ortakları YMM veya SMMM olan bir bağımsız denetleme kuruluşu ya da orta ve küçük ölçekli anonim şirketler için ise YMM veya SMMM'ler yapabilecektir. Denetçi için bu denetimler nedeniyle bazı sorumluluklar getirilmiş olup ilerleyen yazılarımızda bu sorumluluklar incelenecektir.